Gleba jest środowiskiem zaopatrującym korzenie roślin w składniki pokarmowe, tlen i wodę. Możliwości wzrostu i rozwoju roślin, a więc jakość i wielkość plonu bezpośrednio zależą od jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, a o nich decyduje uregulowany odczyn. Możesz mieć jednak na niego wpływ stosując wszelkiego rodzaju nawozy wapniowe. Po drodze jednak czeka Cię wiele pułapek i sprzecznych informacji. Spójrzmy zatem na kilka prostych zasad dotyczących wapnowania.

Odczyn decyduje o właściwościach gleb

Wapnowanie i uregulowany odczyn bezpośrednio wpływa na poprawę podstawowych i najważniejszych właściwości gleb, a mianowicie na właściwości:

• fizyczne: bo wpływa na tworzenie trwałej, gruzełkowatej struktury gleby, a trwała struktura gruzełkowata poprawia właściwości retencji wodnej, cieplne gleb oraz wymianę powietrza glebowego, umożliwiającego dobry rozwój i aktywność korzeni;
• biologiczne: bo aktywność biologiczna decyduje najbardziej o przemianach i uwalnianiu się składników pokarmowych zawartych w glebie oraz wprowadzanych z nawozami organicznymi i mineralnymi. Gleba jest najbardziej aktywna biologicznie, gdy ma uregulowany odczyn, jest zasobna w fosfor oraz zbilansowana jest materia organiczna;
• chemiczne: bo uregulowany odczyn zwiększa przyswajalność składników pokarmowych i ogranicza ujemny wpływ wielu zanieczyszczeń, pozostałości pestycydów, a przede wszystkim pierwiastków szkodliwych i metali ciężkich;

Rys. Zależności między odczynem gleby, a przyswajalnością składników pokarmowych

Optymalny odczyn zależy od składu mechanicznego gleby

Optymalny odczyn (pH w 1M KCl) dla:

• gleby bardzo lekkiej wynosi 5,1‑5,5;
• gleby lekkiej 5,6‑6,0;
• gleby średniej 6,1‑6,5;
• gleb ciężkich 6,6‑7,0;
• gleb organicznych, torfowych powyżej 4,5.

Tak więc im gleba jest lżejsza, tym powinna być bardziej kwaśna, a stosowanie nadmiernego wapnowania, powyżej optimum jest dla niej bardziej szkodliwe, bo przyspiesza jej degradację i powoduje nadmierne straty składników pokarmowych. Dla przykładu gleba klasy V o pH 6,0 jest przewapnowana.

Przyczyny zakwaszenia gleb

Zakwaszanie się gleb jest procesem ciągłym i niestety mamy ograniczony wpływ na jego przebieg. Czynnikami decydującymi o procesach zakwaszenia są:

• wymywanie wapnia - od 50 do ponad 200 kg CaO i 20 - 40 kg MgO z hektara rocznie. Im gleba ma wyższy odczyn oraz wapnowana jest większą dawką, tym więcej wapnia ulega wymyciu. Tylko w pierwszym roku po wapnowaniu z warstwy ornej ulega wymyciu około 20%, a z gleb lżejszych ponad 25% zastosowanej dawki. „Przy okazji” wymywane są inne składniki pokarmowe;
• kwaśne deszcze - na neutralizację kwaśnych deszczy, w zależności od rejonu kraju potrzeba rocznie od 20 do 40 kg CaO/ha;
• stosowanie nawozów azotowych, a jeszcze bardziej z siarką zawsze zakwasza gleby. Zneutralizowanie 1 kg stosowanej siarki (S) potrzeba minimum 2 kg CaO, natomiast na 1 kg stosowanego azotu potrzeba 1‑1,5 kg CaO.
• wynoszenie wapnia z plonami: około 40 kg CaO i 15 Kg MgO.

Corocznie straty wapnia w glebie to co najmniej 100 kg CaO z hektara, a w warunkach intensywnej uprawy i nawożenia, zwłaszcza azotem i siarką – powyżej 200 kg CaO/ha.

Jaki odczyn lubią rośliny?

Rośliny uprawne nie mają nadzwyczajnych wymagań względem odczynu, poza grupą roślin wymagających najbardziej kwaśnego odczynu. Tak więc rośliny wymagają gleb o uregulowanym odczynie, optymalnym dla kategorii gleby.

Najbardziej kwaśnego odczynu gleby wymagają: borówka amerykańska (pH 3,5‑4,5) i niektóre rośliny ozdobne: araukaria (4,0‑5,0), hortensja (4,0‑4,5), begonia, różanecznik, azalia, rododendron (4,5‑5,5).

Mało wrażliwe na kwaśne gleby (optymalne pH 5,0‑6,5) są: ziemniak, żyto, owies, brukiew, rzepa, groch, fasola, marchew, len, słonecznik, cykoria, tymotka, jabłoń, grusza, agrest, porzeczka, malina, ogórek, pomidor.

Jeszcze bardziej zakwaszone gleby (optymalne pH w 1 M KCl poniżej lub około 5,0) lubi: gryka, łubin żółty, seradela, tytoń, rzodkiew, rzepa czarna i rabarbar.

Do roślin silnie reagujących na zakwaszenie gleby (optymalne pH powyżej 6,0) zalicza się: pszenicę, jęczmień, kukurydzę, rzepak, gorczycę, buraki, bobik, koniczynę, nostrzyk, wykę, soję, kapusty, konopie, mak, cebulę, szpinak, czosnek, seler, sałatę, a z drzew owocowych: wiśnię, czereśnie, śliwę, morelę, brzoskwinię, winorośl i orzecha włoskiego.

Określenie potrzeb wapnowania gleby

Określenie potrzeb wapnowania gleby i dawki wapna ustalane są z reguły w laboratorium, najczęściej w okręgowej stacji chemiczno-rolniczej, na podstawie wyniku analizy odczynu (pH w 1M KCl) i kategorii gleby.

Wartość odczynu gleby oznaczonego w wodzie lub uproszczonymi metodami polowymi (potencjometry, płyn Helliga) różni się od powszechnie oznaczanego dla gruntów rolnych odczynu w 1M KCl. Odczyn oznaczany w wodzie ma z reguły o 1‑0,7 jednostki pH wyższą wartość jak oznaczany w 1M KCl, co może wprowadzać w błąd przy podejmowaniu decyzji o wapnowaniu, gdyż jest to znacząca różnica.

Po określeniu potrzeb wapnowania ustala się dawkę wapna, korzystając z danych zawartych niżej umieszczonej tabeli.

Tabela 1: Dawki nawozów wapniowych w t CaO/ha (zalecane przez osch-r)

W warunkach gdy wapnowanie jest konieczne zaleca się stosować od 3 ton na gleby bardzo lekkie do 6 ton CaO/ha na gleby ciężkie. Praktyka wskazuje, że bezpieczniejsze i bardziej efektywne jest dzielenie dawki nawozów wapniowych, tak by jednorazowo nie stosować więcej jak połowę zalecanych dawek, czyli od 1 t do 2,5 t CaO/ha, a po 2‑3 lat zabieg powtórzyć.

Zalecana dawka podana jest w czystym składniku (CaO), więc należy ją przeliczyć na masę nawozu. Nawóz wapniowy tlenowy zawiera np. 70% CaO, czyli chcąc zastosować 1,5 t CaO/ha należy zastosować: 1,5 t ÷ 0,7 = 2,1 t /ha masy tego nawozu. Wapno węglanowe zawiera najczęściej około 45% CaO, tak więc po przeliczeniu (1,5 t CaO ÷ 0,45) dawka wynosi 3,3 t/ha wapna węglanowego.

Podstawowe zasady wapnowania

• dawka nawozu wapniowego; Ustaloną dawkę CaO należy przeliczyć na masę nawozu. Nie powinno się stosować nawozów wapniowych „akcyjnie”, czyli dużych dawek, raz na wiele lat. Im większa jednorazowa dawka, tym większe, nadmierne wymywanie składników pokarmowych z warstwy ornej i większe bezpowrotne ich straty, stąd staropolskie powiedzenie: „wapno bogaci ojców, a zubaża synów”.
• termin wapnowania; najbardziej optymalnym terminem wapnowania jest okres pożniwny, późne lato do późnej jesieni, bo można wtedy dobrze wymieszać wapno z glebą oraz dłuższy jest okres od jego stosowania do siewu lub sadzenia roślin. By wapno mogło dobrze i szybko zadziałać, potrzebne jest dobre uwilgotnienie gleby, czyli warto wykorzystać jesienno-zimowe zapasy wody. Znacznie gorszym jest wiosenny termin wapnowania.
  
  Procesy przemian po wapnowaniu przebiegają z różną szybkością, zależną od uwilgotnienia, odczynu i klasy gleby, a także od terminu wapnowania oraz rodzaju i stopnia zmielenia nawozu. Odczyn gleby po wapnowaniu stabilizuje się do około roku.
  
  
• forma nawozu; ważnym w skutecznym wapnowaniu jest prawidłowy wybór nawozu. W ofercie rynkowej znajdują się nawozy wapniowe i wapniowo-magnezowe w formie tlenkowej lub węglanowej. Nawozy tlenkowe (np. wapno palone) mają właściwości parzące i charakteryzują się szybkim działaniem, dlatego powinny być stosowane tylko na cięższych glebach. Nie wolno ich stosować na glebach organicznych oraz pogłównie np. na użytkach zielonych, trawnikach i plantacjach wieloletnich. Nie powinny być także stosowane na glebach lżejszych, bo powodują zbyt gwałtowne przemiany, co może je degradować.
  
  Wapno węglanowe jest występującą naturalnie w przyrodzie formą wapnia. Charakteryzuje się wolniejszym, ale skutecznym działaniem. Powinno być stosowane na glebach organicznych, organiczno-mineralnych oraz mineralnych lekkich i średnich. Polecane jest także do zachowawczego wapnowania gleb cięższych.
  
  Wapnując glebę ubogą w magnez należy stosować nawozy wapniowo-magnezowe, jako najtańsze źródło magnezu. O wyborze i wartości nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych decyduje przede wszystkim ich jak najstaranniejsze, jak najbardziej drobne zmielenie.

Rys. Liść kukurydzy z objawami niedoboru magnezu.

„PRZYKAZANIA O WAPNOWANIU”

Ze względu na powszechny zwyczaj wapnowania w dużych odstępach czasu i dużymi dawkami, warto dowiedzieć się do jakich skutków może prowadzić takie zachowanie. Aby ich uniknąć wystarczy zapamiętać kilka podstawowych zasad:

1. nie stosuj z obornikiem w jednym czasie: nie powinno się stosować wapna w bliskim odstępie czasu (w tym samym roku) z nawozami organicznymi, głównie z obornikiem i gnojówką, bo następuje wówczas zbyt szybki rozkład obornika i zwiększają się straty azotu (do 70%);
2. nie dodawaj innych nawozów: nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych nie wolno mieszać z innymi nawozami nieorganicznymi; świeżo po wapnowaniu zachodzą w glebie procesy zmieniające przyswajalność fosforu, zwłaszcza stosowanego w postaci pylistej. Jest to jednak proces częściowo odwracalny. Nie zaleca się bezpośrednio po wapnowaniu, bez wymieszania wapna z glebą - stosować nawozu fosforowego. Lepiej zastosować nawóz później, na przykład wczesną wiosną, i tylko w formie granulowanej;
3. bądź cierpliwy: przez okres około jednego roku po zwapnowaniu następują zmiany i stabilizacja odczynu, a w konsekwencji w tym okresie mogą występować zakłócenia w pobieraniu większości mikroskładników pokarmowych, oprócz molibdenu. Dlatego nie zaleca się intensywnego wapnowania bezpośrednio przed uprawą roślin o dużych wymaganiach względem mikroskładników: buraka cukrowego, rzepaku, motylkowych drobnonasiennych, warzyw cebulowych, dyniowatych, baldaszkowatych i pomidora). Szczególnie efektywne jest wówczas dokarmianie dolistne mikroskładnikami, również wszystkich zbóż;
4. stosuj małe regularne dawki: z uwagi na bardzo szybkie wymywanie wapnia i magnezu pod uprawami wieloletnimi i trawnikami, na których stosuje się deszczowanie oraz zawsze pod uprawami bezorkowymi, zaleca się częste wapnowanie małymi dawkami nawozów;
5. kontroluj sytuację: w glebach o uregulowanym odczynie, wapń występuje w ilościach pokrywających pełne wymagania roślin. Na roślinach objawy niedoboru wapnia obserwuje się rzadko, a występujące na przykład na owocach pomidora lub na jabłkach spowodowane są przede wszystkim antagonistycznym działaniem wysokich dawek potasu i/lub powszechnym deficytem boru;
6. zachowaj umiar: w glebie przewapnowanej i zasadowej jon amonowy (NH₄⁺) przekształca się w amoniak (NH₃), który jest toksyczny dla młodych roślin. Szczególnie wrażliwe są młode siewki buraka cukrowego i wielu warzyw. Dlatego na takich glebach najbezpieczniej jest stosować azot dopiero pogłównie od fazy 2 liści właściwych;
7. nie zaniedbuj: nie wolno na glebach mineralnych, nawet lekkich, doprowadzać do nadmiernego zakwaszenia (pH w 1M KCl poniżej 4,5), bo w takich warunkach uruchamia się nadmiar toksycznego dla roślin glinu, manganu, szkodliwych metali ciężkich itp. Rośliny przestają rosnąć na skutek ich toksycznego wpływu, jako skutek nadmiernego zakwaszenia gleby;
8. nie naprawiaj tego co się nie zepsuło: jeżeli gleba ma uregulowany, prawidłowy odczyn i spełnia inne parametry żyzności (pojemność wodna, zasobność w składniki pokarmowe itp.), to odczyn gleby nie stanowi bariery dla prawidłowego rozwoju uprawianej rośliny;
9. zapobiegaj, aby nie leczyć: jeżeli gleba charakteryzuje się optymalnym odczynem, zaleca się co 3‑5 lat stosować zapobiegawczo 0,5‑1,0 tony CaO, w formie węglanowej, najlepiej w postaci dolomitu, by uzupełnić zapasy magnezu;
10. zaufaj naturze: wyniki wieloletnich badań wskazują, że nawozy organiczne nie wpływają znacząco na zakwaszenie, a stabilizują odczyn gleby i zdecydowanie poprawiają jej właściwości buforowe, czyli zdolność do przeciwstawiania się zmianom odczynu.

Foto. O efektywności nawozu wapniowego decyduje jego jak najdokładniejsze zmielenie.

Pamiętajmy, że analiza procesów przemian w dłuższym czasie wskazuje, iż lepiej jeżeli gleba ma nieco za niski odczyn, niż gdy jest zbyt intensywnie wapnowana. Natura nie lubi zbyt mocnych, jednorazowych interwencji. Dlatego małe, systematyczne, zachowawczo stosowane dawki wapna są najbardziej efektywne i bezpieczne ekologicznie. Lepszą do stosowania jest forma wapnia naturalnie występująca w przyrodzie, czyli forma węglanowa. Jest to forma wolniej działająca, którą zaleca się zawsze na gleby lekkie i średnie, gleby organiczno-mineralne i organiczne, ale przydatna jest również na gleby cięższe.

Zmiany przyswajalności składników pokarmowych, głównie mikroskładników w glebie po wapnowaniu wymagają zwrócenia większej uwagi na dodatkowe dokarmianie dolistne roślin mikroskładnikami, szczególnie w pierwszym roku po wapnowaniu. Efektywność wapnowania zwiększa się bardzo w warunkach współdziałania z dokarmianiem dolistnym mikroskładnikami.

Wapnowanie ma na celu przede wszystkim poprawę parametrów gleby, decydujących o jej żyzności, a tylko pośrednio ma wpływ na nawożenie rośliny.