Nawozy naturalne i organiczne działają kompleksowo na glebę, podnoszą żyzność poprzez wpływ na właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne.
Próchnica
Po wprowadzeniu nawozów naturalnych (obornik, gnojowica) i organicznych (kompost) stanowiących najwartościowsze źródło materii organicznej powstaje próchnica - podstawowy wskaźnik żyzności i produkcyjności gleby, która jest ważna w procesie tworzenia struktury gruzełkowatej. Działa jako lepiszcze strukturotwórcze, powodując sklejanie elementarnych cząstek w większe cząsteczki. Gruzełki tworzą luźne gąbczaste kompleksy, które dzięki porowatej strukturze wchłaniają wodę i substancje odżywcze, a ziemia jest lepiej natleniona. Struktura gruzełkowata gleby zapewnia sprawność warstwy ornej czyli stwarza korzystne warunki do kiełkowania nasion i prawidłowego rozwoju systemu korzeniowego roślin.
Deficyt próchnicy w glebie
Skutkiem obniżenia zasobów próchnicy w glebie jest degradacja gleby wyrażająca się szeregiem niekorzystnych zmian we właściwościach fizycznych (np. struktura gleby), chemicznych (odczyn i zasobność w przyswajalne formy składników pokarmowych) i biologicznych (zawartość próchnicy i aktywność mikroorganizmów).
Wpływ uprawianych roślin i stosowanych nawozów naturalnych oraz słomy na żyzność gleby wyrażają współczynniki reprodukcji i degradacji glebowej materii organicznej.
| Roślina lub nawóz organiczny | Jednostka | Współczynniki reprodukcji (+) lub degradacji (-) dla gleb | |||
| lekkie | średnie | ciężkie | czarne ziemie | ||
| okopowe | 1 ha | - 1,26 | - 1,40 | - 1,54 | - 1,02 |
| kukurydza | 1 ha | - 1,12 | - 1,15 | - 1,22 | - 0,91 |
| zboża, oleiste | 1 ha | - 0,49 | - 0,53 | - 0,56 | - 0,38 |
| strączkowe | 1 ha | + 0,32 | + 0,35 | + 0,38 | + 0,38 |
| trawy w polu | 1 ha | + 0,95 | + 1,05 | + 1,16 | + 1,16 |
| motylkowe, mieszanki | 1 ha | + 1,89 | + 1,96 | + 2,10 | + 2,10 |
| obornik | 10 t | + 0,70 | |||
| gnojowica | 10 t | + 0,28 | |||
| słoma | 10 t | + 1,80 | |||
| liście buraka | 10 t | + 1,4 | |||
Źródło: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, MRiRW i MŚ, 2002
Współczynniki reprodukcji (+) i degradacji (-) umożliwiają sporządzenie bilansu substancji organicznej w gospodarstwie dla przyjętego planu uprawy i nawożenia oraz jego modyfikację w przypadku ujemnego salda poprzez zastosowanie dodatkowego źródła substancji organicznej.
W płodozmianach bez uprawy roślin o dodatnim współczynniku reprodukcji glebowej materii organicznej jedynym sposobem na utrzymanie żyzności gleby (zawartości próchnicy) jest traktowanie plonów ubocznych jako nawozów organicznych oraz stosowanie nawozów naturalnych jak obornik czy gnojowica.
