Charakterystyka ogólna
Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą uprawianą w Polsce. Ponad 40% masy nasion to olej. Pozostałość to wysokobiałkowa (35‑40% białka) śruta poekstrakcyjna.
Roślina o silnym, palowym systemie korzeniowym, osiągającym przed zimą 50‑60 cm, a w pełni wzrostu do 120‑290 cm długości. Prawidłowy rozwój rośliny jesienią decyduje o możliwościach jej plonowania. Przed zimą szyjka korzeniowa powinna być jak najgrubsza (1‑2 cm), a rozeta o 8‑12 liściach.
Rzepak lubi wilgotny klimat i lepiej plonuje w rejonie nadmorskim (duża wilgotność powietrza) oraz tam, gdzie roczne opady wynoszą ponad 525 mm. Jest niewrażliwy na opady w okresie przedzimowym, poza okresem wschodów. Najwięcej opadów wymaga od fazy kwitnienia.
Do prawidłowego rozwoju jesiennego potrzebuje około 60‑75 dni ze średnią temperaturą powyżej 5°C. Jest bardziej zimotrwały jak jęczmień ozimy i wytrzymuje mrozy do -15°C, a pod okrywą śnieżną do -30°C. W czasie zimy jego mrozoodporność maleje. Pąki kwiatowe rzepaku są wrażliwe na majowe przymrozki.
Wymagania glebowe
Wymaga gleb głębokich, żyznych, zasobnych w próchnicę i wapń. Najlepszymi glebami są gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego, żytniego bardzo dobrego oraz pszennego górskiego (klasa I-III). Słabiej plonuje na glebach kompleksu żytniego dobrego (klasa IV). Słabsze gleby (klasa V i VI) nie nadają się do uprawy rzepaku. Wymaga gleb o wysokiej kulturze. Gleba powinna mieć uregulowany odczyn (pH w 1M KCl zawsze powyżej 6,0), a przy niższym odczynie nie wykształca prawidłowo systemu korzeniowego, co skazuje rośliny na gorsze plonowanie. Gleba powinna zawierać jak najwięcej próchnicy i co najmniej średnią zasobność przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu.
Siew w zależności od rejonu Polski od 10 do 25 sierpnia.
Wymagania pokarmowe
Rzepak ozimy charakteryzuje się bardzo dużymi wymaganiami pokarmowymi i nawozowymi i już w okresie jesiennym pobiera znaczne ilości składników pokarmowych, głównie azotu i potasu (po 60‑80 kg N i K2O z ha).
Z plonem 1 t nasion i odpowiednią masą słomy przeciętnie pobierane jest: 50‑60 kg azotu (N), 24 kg fosforu (P2O5), 50‑60 kg potasu (K2O), 50‑60 kg wapnia (CaO), 8‑10 kg magnezu (MgO), 8‑12 kg siarki (S) lub w przeliczeniu na SO3 – 20‑30 kg, 60 g boru (B), 10‑40 g miedzi (Cu), 100 g manganu (Mn), 1‑2 g molibdenu (Mo) i 60‑150 g cynku (Zn), czyli z plonem 3 t nasion z ha pobierane jest około 150 kg azotu, 75 kg fosforu, 150 kg potasu, 150 kg wapnia, 30 kg magnezu i 30 kg (S) siarki. Rzepak wykazuje dużą wrażliwość na niedobór boru i manganu, a średnią na cynk.
Nawożenie
Jeżeli gleba jest kwaśna (pH w 1M KCl poniżej 6,0), to co najmniej z rocznym wyprzedzeniem zastosować wapno węglanowe lub tlenkowe. W przypadku bardzo niskiej zasobności gleby w magnez, zaleca się stosować wapno magnezowe, nawet bezpośrednio po przedplonie, w niewielkich ilościach – 300‑500 kg/ha dolomitu. Źle rośnie na glebach ubogich w magnez.
Nawożenie fosforem i potasem w postaci nawozów kompleksowych dobrze przyswajalnymi formami składników najlepiej stosować pod orkę siewną, nawet na ściernisko, jeśli uprawiany jest po zbożu. Gorszym terminem jest stosowanie przed ostatnimi uprawkami przedsiewnymi. Azot stosowany przedsiewnie w formie saletrzanej skutecznie zmniejsza mrozoodporność rzepaku; zwiększają mrozoodporność – fosfor i potas.
Zalecane dawki uwzględniające nie tylko wymagania pokarmowe, ale także zasobność gleby, przedstawiono w tabeli.
Zalecane dawki nawozów kompleksowych* do przedsiewnego i pogłównego nawożenia rzepaku ozimego w kg/ha
| Nawóz[N:P2O5:K2O:(MgO:SO3)] | Zasobność gleby w fosfor i potas | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| bardzo niska i niska | średnia1 | wysoka i bardzo wysoka | ||||
| Przewidywany plon nasion w t/ha | 2,2 | 2,7 | 2,5 | 3,2 | 3,0 | 4,0 |
POLIFOSKA® KRZEM Zobacz produkt [6:12:34:(10)] | 440 | 540 | 375 | 480 | 300 | 400 |
POLIFOSKA® 5 Zobacz produkt [5:15:30:(2:7)] | 350 | 430 | 300 | 385 | 240 | 320 |
POLIFOSKA® 6 Zobacz produkt [6:20:30:(7)] | 265 | 325 | 225 | 290 | 180 | 240 |
+ sól potasowa 60 |
115 + 150 |
140 + 180 |
100 + 125 |
125 + 160 |
80 + 100 |
105 + 135 |
Zobacz produkt, a przy plonie 3,2 t nasion – 385 kg/ha POLIFOSKA® 5Zobacz produkt;1 – jeśli nie jest znana zasobność gleby, stosować dawki jak dla gleby średnio zasobnej, do czasu wykonania analizy gleby;
Zalecane dawki są bardzo oszczędne (minimalne), ale wysoce efektywne, a stosowanie mniejszego nawożenia powoduje znaczne obniżenie plonów.
Oferowane przez Zakłady Chemiczne „Police” S.A. nawozy kompleksowe zawierają siarkę – od 2 do 14 kg S, czyli w przeliczeniu na SO3 – od 5 do 35 kg SO3 w 100 kg nawozu – na którą rzepak reaguje bardzo dobrze. Najlepiej jednak reaguje rzepak na wczesnowiosenne nawożenie siarką, dlatego co najmniej część pierwszej wiosennej dawki azotu zaleca się stosować w formie azotowo-siarkowych.
Ważny wybór nawozu. Ze względu na ponad dwukrotnie większe pobieranie potasu niż fosforu przez rzepak, zaleca się stosować nawóz kompleksowy o szerszym stosunku fosforu do potasu (P:K), czyli: POLIFOSKA® 5Zobacz produkt (P:K-1:2), POLIFOSKA® KRZEMZobacz produkt (P:K – 1:2,8).
W przypadku uprawy po przyoranej słomie zbóż, która jest bogatym źródłem potasu, można stosować nawóz kompleksowy o węższym stosunku P:K, czyli 1:1,5 (POLIFOSKA® 6Zobacz produkt).
Jeżeli ze względów organizacyjnych lub finansowych nie zastosowano całej dawki nawozów wieloskładnikowych przedsiewnie, można do 50% dawki stosować pogłównie, jak najwcześniej wiosną, czyli gdy istnieje możliwość wjechania na pole. Taki podział dawki dotyczy gleb o co najmniej średniej zasobności. Na glebach o niskiej zasobności cała dawka fosforu i większość potasu winna być stosowana przedsiewnie. Rzepak najlepiej reaguje na przedsiewne nawożenie fosforem i potasem, bo składniki te dobrze wymieszane z glebą, w większej ilości pobieranie przez roślinę jesienią, zwiększają odporność roślin na mróz oraz efektywność wiosennego nawożenia azotem. Pamiętajmy, że największe ilości składników (75%) pobiera rzepak wczesną wiosną, czyli do fazy (50) pąkowania i słabiej już do początku kwitnienia (faza 62‑64).
Lepiej pod rzepak zastosować wyższe dawki nawozów, bo słabo je wykorzystuje, a ograniczyć nawożenie zboża, które będzie po nim uprawiane.
Nawożenie azotem
Rzepak zawsze bardzo dobrze reaguje na jesienne nawożenie mocznika, a gdy uprawiany jest po zbożu, którego słoma została przyorana, koniecznie należy zastosować dodatkowo 40‑60 kg N/ha, czyli 90‑130 kg mocznika lub 140‑210 RSM 28. Pomimo zastosowania tej dodatkowej dawki azotu, w zależności od przebiegu pogody, rośliny mogą odczuć jego niedobór. Wtedy należy zastosować dolistnie 10% roztwór mocznika (10 kg mocznika w 100 litrach wody z dodatkiem siarczanu magnezu i manganu oraz boru) w ilości do 20 kg N/ha, czyli do 300 litrów roztworu na hektar, nie później jak w pierwszej dekadzie lub połowie października. Późnym latem (na przyorywaną słomę) i jesienią nie wolno stosować saletrzanej formy azotu, bo rzepak nie zahartuje się na zimę.
Przykładowe dawki nawozów azotowych do nawożenia rzepaku ozimego w kg/ha*
| Termin i forma nawozu | Potrzeby nawożenia azotem | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| duże i bardzo duże | średnie1 | bardzo małe i małe | ||||
| Przewidywany plon nasion w t/ha | 2,2 | 2,7 | 2,5 | 3,2 | 3,0 | 4,0 |
| Przedsiewnie na przyorywaną słomę – mocznik | 90 – 130 | |||||
| N-1 wczesną wiosną: RMS 28, Saletrosan | 260 | 260 | 260 | 220 | 220 | 220 |
| N-2 druga dawka saletra amonowa | 195 | 290 | 170 | 310 | 190 | 310 |
1- jeżeli występują problemy z oceną potrzeb nawożenia azotem zaleca się dawki w wysokości jak dla średnich potrzeb nawożenia.
Wiosną na każdą przewidywaną 1 t plonu nasion należy stosować po co najmniej 50 kg azotu, czyli pod plon 3 t nasion – 150‑180 kg N/ha. Stosując dawkę 150‑180 kg/ha należy wysiać tylko około 50‑70 kg/ha azotu przed lub w chwili ruszania wegetacji (wyższą dawkę, nawet 90 kg N/ha gdy plantacja słabo przezimowała lub jesienią nadmiernie wybujała). Ta pierwsza dawka powinna być umiarkowana, szczególnie gdy stosowana jest w formie saletry amonowej, bo saletra powoduje rozhartowanie roślin, a nawrót chłodów może rzepakowi bardzo zaszkodzić. Większą dawką, nawet na zapas można zastosować w formie mocznika lub RSM.
Rzepak jako roślina wyjątkowo siarkolubna bardzo dobrze reaguje na wczesnowiosenne nawożenie siarką. Wskazane jest stosować wczesną wiosną co najmniej 250 kg/ha, Saletrosanu lub siarczanu amonu.
Coraz częściej w zaleceniach nawozowych proponuje się bardzo wysokie nawożenie siarką. Siarka jest pierwiastkiem niezbędnym dla rzepaku w dość dużych ilościach. Jej dawka pod rzepak nie powinna przekraczać 50 kg S/ha (czyli 125 kg SO3), nawet w bardzo intensywnych uprawach (6‑7 t/ha). Wysoka dawka siarki może pogorszyć jakość nasion rzepaku, silnie zakwasza glebę i ogólnie źle wpływa na środowisko.
Drugą część dawki (około 60‑100 kg N/ha) w formie saletry amonowej stosować w jednym lub dwóch terminach, od początku fazy pąkowania do rozluźniania się paków w gronie (faza 55). Druga dawka azotu jest bardzo efektywna, gdy stosowana jest co najmniej 30 dni przed kwitnieniem rzepaku.
Dokarmianie dolistne
Bardzo wysoką efektywność wykazuje dokarmianie dolistne. Rzepak nie jest wrażliwy na oparzenia mocznikiem, niezależnie od fazy rozwojowej, dlatego zaleca się do oprysku wodny roztwór o zawartości 12% mocznika, czyli 12 kg nawozu w 100 litrach wody, łącznie z 5 kg siarczanu magnezu i nawozami mikroskładnikowymi, przede wszystkim z borem, a wczesną wiosną także z manganem i cynkiem. Wiosną zaleca się wykonać 2‑5 oprysków, już od początku wegetacji do fazy zielonego zwartego pąka, przy okazji wykonywania zabiegów ochrony plantacji. Ważne, by do roztworu dodawać zawsze małe ilości (do 100 g/ha) boru.
Przyorując słomę, pozostawia się w glebie średnio na każdą 1 tonę nasion: 16 kg azotu (N), 6 kg fosforu (P2O5) i 40 kg potasu (K2O), czyli przy plonie 3 ton nasion stanowi to 48 kg azotu, 18 kg fosforu i 120 kg potasu, co powinno być uwzględnione przy ustalaniu dawki nawozu pod następną roślinę.
Wpływ nawożenia na jakość nasion
Nawożenie fosforem, potasem i magnezem zwiększa odporność roślin na czynniki chorobotwórcze i stres wodny. Wpływa również na tworzenie i gromadzenie białka i tłuszczu oraz na dobre wykształcenie nasion i równomierne dojrzewanie. Azot wpływa na masę plonu i wzrost zawartości białka w nasionach, a pośrednio także na wzrost zawartości tłuszczu. Duży wpływ na jakość nasion wywiera siarka, która powoduje wzrost zawartości tłuszczu i zmiany udziału nienasyconych kwasów tłuszczowych. Brak siarki ogranicza wzrost i plonowanie rzepaku. Stosowana w nadmiarze (co obecnie jest w modzie) powoduje wzrost niepożądanych glukozynolanów i zawsze silnie zakwasza glebę.
