Pszenżyto ozime

Charakterystyka ogólna

Pszenżyto ozime jest zbożem o dość dużych wymaganiach wodnych i reaguje spadkiem plonu w latach o mniejszej ilości opadów, szczególnie na glebach lżejszych. Największe wymagania wodne (okres krytyczny) występują od fazy krzewienia, poprzez fazę strzelania w źdźbło, do kłoszenia się. Nadmiar wody w okresie formowania i dojrzewania ziarna sprzyja rozwojowi chorób grzybowych i porastaniu ziarna. Najlepiej ze wszystkich zbóż toleruje nadmiar wilgoci w warstwie korzeniowej gleby, czyli jest najbardziej niezawodne na terenach nadmiernie uwilgotnionych.

Poszczególne odmiany charakteryzują się różną zimotrwałością, ale większość z nich dobrze zimuje na terenie całego kraju. Pszenżyto lubi równomierne i umiarkowane opady i jest wrażliwe na przebieg pogody. Potencjalne możliwości plonowania pszenżyta są tak duże jak pszenicy, a większe jak żyta, ponieważ w kłosie wytwarza ono większą ilość pięter i kłosków. O wysokim plonie decydują dobre warunki pogodowe, glebowe i doskonała agrotechnika, w tym nawożenie. Na bardzo dobrych glebach, ze względu na cenę ziarna, bardziej opłacalna jest uprawa pszenicy.

Wymagania glebowe

Pszenżyto ozime ma mniejsze wymagania glebowe jak pszenica i jęczmień, a większe niż żyto. Zboże to zaleca się uprawiać na glebach kompleksów pszennego bardzo dobrego i dobrego (klasa I do IIIb), żytniego bardzo dobrego (klasa IIIa i IIIb), pszennego górskiego i zbożowego górskiego oraz zbożowo-pastewnego mocnego. Na słabszych glebach, na przykład kompleksu żytniego dobrego (klasa IVa i IVb) i żytniego słabego (klasa IVb i V) należy zwrócić większą uwagę na dobór odmiany, a glebę utrzymywać w wysokiej kulturze. Na słabszych glebach nie powinno się stosować zbyt dużo uproszczeń i zbyt oszczędnych technologii. Gleba powinna mieć uregulowany odczyn (pH w 1M KCl powyżej 5,5), zawierać jak najwięcej próchnicy i co najmniej średnią zasobność przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu.

Pszenżyto jest mniej wrażliwe od żyta na osiadanie świeżo zaoranej gleby. Orka może być wykonana 7‑14 dni przed siewem, jednak by zagwarantować równomierny siew, a później równomierne wschody i rozwój, zaleca się stosować agregat uprawowy z wałem strunowym.

Optymalny termin siewu pszenżyta ozimego to 6‑8 tygodni przed zakończeniem wegetacji, czyli w zależności od rejonu, od 5 września w północno-wschodnich rejonach kraju, około 3. tygodnia września w Polsce centralnej, do końca września na Śląsku i Opolszczyźnie. Termin ten gwarantuje dobre rozkrzewienie się zboża jesienią i „zaprogramowanie” plonu. Pszenżyto powinno rozkrzewić się jesienią.

Wymagania pokarmowe

Pszenżyto ozime gorzej pobiera składniki pokarmowe i wodę z gleby jak żyto, ale lepiej jak pszenica. Z plonem 1 t ziarna i odpowiednią ilością słomy przeciętnie pobiera: 24 kg azotu (N), 11 kg fosforu (P₂O₅), 21 kg potasu (K₂O), 5 kg wapnia (CaO), 4 kg magnezu (MgO), 3,5 kg siarki (S) lub w przeliczeniu na SO₃ – 9 kg oraz 5 g boru (B), 8 g miedzi (Cu), 100 g manganu (Mn), 0,7 g molibdenu (Mo) i 70 g cynku (Zn).

Nawożenie

Jeżeli gleba jest bardzo kwaśna, zaleca się stosować wapno węglanowe lub tlenkowe na ścierń, następnie wymieszać je kultywatorem lub wykonać podorywkę i natychmiast zabronować. W przypadku bardzo niskiej zasobności gleby w magnez zaleca się wapno magnezowe, nawet niewielkie ilości – 300‑600 kg/ha dolomitu.

Nawożenie fosforem i potasem jest najbardziej efektywne gdy nawozy są dobrze wymieszane z 10‑20 cm warstwą gleby. Nawozy kompleksowe najlepiej stosować pod orkę siewną lub uprawki przedsiewne, 7‑14 dni przed siewem ziarna. Dawki nawozów, w zależności od zasobności gleby i przewidywanego plonu, przedstawiono w tabeli.

Zalecane dawki nawozów kompleksowych do przedsiewnego i pogłównego nawożenia pszenżyta ozimego w kg/ha*

Nawóz[N:P2O5:K2O:(MgO:SO3)]	Zasobność gleby w fosfor i potas
	bardzo niska i niska		średnia1		wysoka i bardzo wysoka
Przewidywany plon ziarna w t/ha	3,0	4,0	3,5	5,0	4,5	6,0
POLIFOSKA® KRZEMZobacz produkt [6:12:34:(10)]	300	400	230	330	190	250
POLIFOSKA® 5Zobacz produkt [5:15:30:(2:7)]	240	320	190	270	150	200
POLIFOSKA® 6Zobacz produkt [6:20:30:(7)]	180	240	140	200	110	150
POLIFOSKA® 8Zobacz produkt [8:24:24:(9)]	150	200	115	165	95	125
POLIDAP®Zobacz produkt [18:46:(5)] + sól potasowa 60	80 + 90	105 +120	60 +70	87 +100	50 +60	65 +80

Zalecane dawki są bardzo oszczędne (minimalne), ale wysoce efektywne, a stosowanie mniejszego nawożenia powoduje znaczne obniżenie plonów.

Jeżeli ze względów organizacyjnych lub finansowych nie zastosowano przedsiewnie całej dawki nawozów kompleksowych, można do 50% dawki stosować pogłównie, jak najwcześniej wiosną, czyli gdy jest możliwość wjechania na pole. Taki podział dawki dotyczy gleb o co najmniej średniej zasobności. Na glebach o niskiej zasobności cała dawka fosforu i potasu winna być stosowana przedsiewnie. Na lżejszych glebach zawsze pod pszenżyto zaleca się stosować przedsiewnie fosfor i potas, bo lepiej będzie znosiło wiosenne niedobory wody. Także w okresie nadmiernego uwilgotnienia gleby rośliny lepiej poradzą sobie z pobraniem fosforu.

Pamiętajmy więc, że im gleba jest lżejsza, bardziej sucha, a także czasowo nadmiernie uwilgotniona, tym mniejsza jest dostępność przede wszystkim fosforu, potasu i mikroskładników, a rośliny mają większy problem z ich pobraniem. Tak więc utrzymywanie co najmniej średniej zasobności gleb lżejszych i systematyczne, zbilansowane nawożenie fosforem i potasem jest podstawą dużych i wiernych plonów.

Ważny wybór nawozu. W przypadku zbioru słomy w uprawie „zboże po zbożu” nawóz kompleksowy powinien charakteryzować się szerszym stosunkiem fosforu do potasu (P:K), czyli co najmniej 1:1,5, a więc przemiennie w latach zaleca się stosować nawozy o stosunku P:K-1:1,5 (POLIFOSKA® 6Zobacz produkt) i o szerszym stosunku: POLIFOSKA® KRZEMZobacz produkt (P:K – 1:2,8)”(P:K-1:2,7), POLIFOSKA® 5Zobacz produkt (P:K-1:2).

W przypadku przyorywania słomy (która jest bogatym źródłem potasu) w uprawie „zboże po zbożu” stosowany nawóz kompleksowy powinien charakteryzować się węższym stosunkiem P:K, czyli 1:1 do 1:1,5, to znaczy przemiennie w latach należy stosować nawóz o stosunku P:K-1:1 (POLIFOSKA® 8Zobacz produkt) z nawozami o stosunku P:K-1:1,5 (POLIFOSKA® 6Zobacz produkt).

Nawożenie azotem

Ponieważ pszenżyto powinno się rozkrzewić już jesienią, więc poza zabezpieczeniem fosforu, potasu, magnezu i mikroskładników, ważne jest zabezpieczenie roślinom azotu. Poza azotem stosowanym na przyoraną słomę, szczególnie na glebach lżejszych, a zawsze w uprawie po zbożach oraz gdy opóźniony był siew lub opóźnione wschody, od fazy 5. liścia, a wiec na początku krzewienia pszenżyta wskazane jest zastosowanie 20‑30 kg N/ha w formie amonowej (gdy uregulowany odczyn gleby to może być siarczan amonu) lub najlepiej mocznika. Zastosowanie takiej dawki umożliwi równomierny rozwój roślin i utworzenie wyrównanych, dużych pędów bocznych, co decyduje o plonie tego zboża. Nie zaleca się stosować wyższych dawek azotu przedsiewnie oraz azotu saletrzanego, ponieważ może spowodować nadmierne wybujanie roślin i zmniejsza ich mrozoodporność.

Pierwszą wczesnowiosenną dawkę azotu zaleca się stosować z chwilą ruszania wegetacji pszenżyta. Pamiętać należy o tym, że zboża pobierają najwięcej, bo ponad 70% azotu od fazy krzewienia do fazy rozpoczęcia kłoszenia, a nawozy azotowe są bardzo „ruchliwe” w glebie, stąd dawki azotu należy stosować doglebowo w 2‑3 terminach. Nie powinno się stosować jednorazowo więcej jak 60 kg/ha azotu.

Pszenżyto ozime zaleca się nawozić wiosną dawką 22‑26 kg N na każdą przewidywaną tonę ziarna, czyli plon ziarna 4‑5 t z hektara wymaga nawożenia od 100‑130 kg/ha azotu. Najlepiej stosować azot wiosną w 2 terminach, gdy dawka azotu wynosi do 80‑90 kg/ha, a wyższe dawki w 3 terminach:

• 1 termin (N1) – z chwilą ruszania wiosennej wegetacji; od 30 kg N/ha, gdy zboże jest bardzo gęste, rozkrzewione i ma ciemnozielony kolor, do 60 kg N/ha na opóźnionych i osłabionych plantacjach oraz pod późniejsze odmiany. Pierwszy termin stosowania winien zabezpieczyć rośliny w fazie BBCH 25 (podwójnego pierścienia), aby mogły wytworzyć jak najwięcej pięterek kłosa. Na plantacjach opóźnionych i słabo rozkrzewionych, a także na glebach ciężkich pierwsza dawka azotu powinna być stosowana w formie saletry amonowej, ewentualnie saletrzaku lub RSM, albo azotem i siarką, czyli w formie Saletrosanu lub RSMS.
  Na glebach lżejszych, gdy rośliny jesienią dobrze się rozkrzewiły, ale nie wybujały, najlepszą formą azotu pod pszenżyto jest azot amonowy i amidowy. Bez nawożenia siarką efektywność nawożenia azotem, a w związku z tym intensywna uprawa pszenżyta jest praktycznie niemożliwa. Najważniejszym terminem nawożenia siarką jest wczesna wiosna, a więc na pierwszą dawkę zaleca się także Saletrosan oraz RSMS.
• 2 termin (N2) – z reguły trochę późniejszy niż u pozostałych zbóż ozimych. Najlepiej nawozić azotem gdy nastąpiła faza strzelania w źdźbło (BBCH 31‑32) w umiarkowanej dawce 30‑50 kg/ha azotu, a więc o 20‑30 kg mniej jak pod pszenicę ozimą. Ta druga dawka powinna być niezbyt duża, aby nie spowodować nadmiernego wzrostu słomy i nie zostało opóźnione kłoszenie. Na glebach lżejszych, z potencjalnym niedoborem wody najlepszy efekt uzyskuje się stosując RSM, na glebach cięższych także saletrę amonową. W tym okresie nie ma już najczęściej potrzeby dokarmiania siarką.
  Na glebach lżejszych, w rejonach z częstymi niedoborami wody zaleca się połączyć drugą dawkę z trzecią dawką azotu (faza liścia flagowego 37), a więc praktycznie ją podwoić, bo przecież azot nie zadziała, gdy będzie zastosowany później – podczas suszy. Tak połączona dawka będzie na tyle wysoka, że stosując ją w formie saletry amonowej możemy zaszkodzić plantacji. Taka dawka saletry amonowej na glebie lekkiej spowoduje nadmierne wybujanie pszenżyta, opóźni się jego krzewienie i redukcji ulegnie system korzeniowy. W związku z tym wzrasta ryzyko wylegania i zmniejsza się odporność roślin na suszę i nie uzyska się dużego, wykształconego ziarna.
  Takie skumulowane nawożenie azotem na lekkiej glebie, gdzie w późniejszym okresie najczęściej będzie susza, wykonuje się z zastosowaniem RSM.
• 3 termin (N3) – (faza liścia flagowego 37), gdy stosowano zabieg skracania słomy. Nie należy stosować dawki jakościowej azotu zbyt krótko przed kwitnieniem lub podczas kwitnienia, bo opóźnia się proces zawiązywania ziarna, utrudnia proces nalewania ziarna, a stosując formę saletrzana wpływa niekorzystnie na masę ziarna (MTZ), a przede wszystkim na zawartość białka. Trzecia dawka azotu, także na glebach cięższych, szczególnie im później jest stosowana, tym bardziej jest korzystna w formie mocznika.

Dzielenie dawki azotu na 3 terminy powoduje potencjalnie większy i jakościowo lepszy plon (zawartość białka w ziarnie) oraz zmniejsza ryzyko wylegania. Ryzyko wylegania zawsze zmniejsza stosowanie amonowej i amidowej (mocznik) formy azotu. Możnastosować dwie dawki azotu doglebowo, a trzecią planowaną zastosować w formie oprysków.

Przykładowe dawki nawozów azotowych do nawożenia pszenżyta ozimego w kg/ha*

Wyższe dawki azotu mogą prowadzić do wylegania zboża, dlatego intensywna uprawa pszenżyta wymaga co najmniej jednokrotnego skracania, przy czym „sztuka” skracania pszenżyta jest skomplikowana.

Wczesną wiosną, szczególnie na glebach lżejszych z potencjalnie dużymi i wczesnymi niedoborami wody zaleca się stosować RSM, który jest wodnym roztworem mieszaniny saletry amonowej i mocznika w proporcji 1:1. Tylko bardzo słabe, opóźnione plantacje lepiej reagują na saletrę amoniową lub saletrzak. W późniejszych terminach (fazy 31‑32, 37) najefektywniejszy w nawożeniu pszenżyta jest mocznik, także na glebach średnich i cięższych.

Dokarmianie dolistne

Dokarmianie dolistne mocznikiem można stosować przy wykonywaniu praktycznie wszystkich zabiegów ochrony zbóż (na choroby grzybowe i szkodniki), gdy dozwolone jest mieszanie pestycydu z mocznikiem. Najlepiej wykonać co najmniej dwukrotne dokarmianie zbóż, pierwszy oprysk należy wykonać w końcu fazy krzewienia (15% roztwór mocznika + nawóz z miedzią, manganem, molibdenem i borem), a drugi oprysk w końcu fazy strzelania w źdźbło, stosując 5‑6% roztwór mocznika + nawóz dolistny z manganem i borem. Koniec fazy krzewienia lub początek strzelania w źdźbło (BBCH 30‑31) to najważniejszy termin stosowania większości mikroskładników, które mają duży wpływ na przemiany azotu w roślinie i jakość ziarna, co jest niezmiernie ważne w warunkach intensywnego nawożenia azotem, na glebach świeżo wapnowanych i o uregulowanym odczynie  o pH powyżej 6,5. Dobre wyniki uzyskuje się również stosując dolistnie mocznik (+ mangan i zawsze tylko do 50 g/ha boru) w fazie kłoszenia  – dawka jakościowa, szczególnie skuteczna w suche lata.

Przyorując słomę pszenżyta ozimego, pozostaje w glebie średnio na każdą 1 tonę ziarna: 6 kg azotu (N), 3 kg fosforu (P₂O₅) i 15 kg potasu (K₂O), czyli przy plonie 5 t ziarna, z przyoraną słomą wprowadza się do gleby średnio: 35 kg azotu, 15 kg fosforu i 75 kg potasu.

Przyorując słomę, by przyspieszyć jej rozkład w glebie, należy zastosować azot w ilości 6‑8 kg na 1 tonę słomy, czyli zaleca się stosować 36‑42 kg N/ha, najlepiej 130‑150 kg/ha RSM. RSM stosować zawsze przed przyoraniem słomy, gdy po pszenżycie będzie uprawiana inna roślina ozima.

Wpływ nawożenia na jakość ziarna

Prawidłowe nawożenie fosforem i potasem zwiększa odporność pszenżyta ozimego na choroby, mróz, niedobory wody i wyleganie. Decyduje również o lepszym wypełnieniu ziarna i równomiernym dojrzewaniu. W takich warunkach nawożenie azotem lepiej zwiększa masę plonu oraz zawartość białka w ziarnie. Nadmierne lub jednostronne nawożenie azotem sprzyja rozwojowi wielu chorób i szkodników.