Żyto

Charakterystyka ogólna

Żyto jest zbożem o mniejszych wymaganiach wodnych od pozostałych zbóż, na co wpływa silnie rozwinięty system korzeniowy. Największe wymagania wodne występują w okresie od strzelania w źdźbło do kłoszenia. Niekorzystnie reaguje na deszcze w okresie kwitnienia. Nadmiar wody powoduje bujny wzrost i zwiększa jego podatność na wyleganie, a w okresie dojrzewania sprzyja porastaniu ziarna.

Żyto ma niewielkie wymagania cieplne podczas całego okresu wegetacji i jest bardzo odporne na mróz. Wytrzymuje mrozy do -25°C bez okrywy śnieżnej. Jego mrozoodporność maleje w miarę upływu zimy. Jest rośliną dnia długiego, dlatego jest bardzo wrażliwe na opóźnienie terminu siewu.

Wymaga orki odleżanej, wykonanej na 3‑4 tygodnie przed przewidywanym terminem siewu lub w ramach uprawek przedsiewnych należy podpowierzchniowo ugnieść glebę, na przykład za pomocą wału strunowego. Służy do tego agregat składający się z kultywatora lub brony i wału strunowego. Ugniecenie podpowierzchniowe umożliwia dokładny wysiew nasion na jednolitą głębokość oraz szybkie i równomierne wschody.

Wymagania glebowe

Żyto uprawia się na gorszych glebach. Na glebach lepszych daje wyższy plon ziarna, więc na glebach średnich cena ziarna decyduje o wyborze uprawianego gatunku zboża. Żyto zaleca się uprawiać na glebach kompleksu żytniego dobrego (klasa IVa i IVb) i żytniego słabego (klasa IVb i V), żytniego najsłabszego (klasa V i VI) oraz kompleksu zbożowo-pastewnego słabego i zbożowego górskiego. Na słabszych glebach żyto przewyższa plonowaniem inne gatunki zbóż, ale na takich glebach nie powinno się stosować zbyt dużo uproszczeń i zbyt oszczędnych technologii. Nawet gleba lekka powinna mieć uregulowany odczyn (pH w 1M KCl powyżej 5,0), powinna zawierać jak najwięcej próchnicy i co najmniej średnią zasobność przyswajalnych dla roślin form fosforu, potasu i magnezu.

Uprawa żyta mieszańcowego wymaga większych nakładów na nawożenie, bo uzyskuje się wyższe plony. Nasiona odmian mieszańcowych wymagają corocznej wymiany, ponieważ decydujący o wyższym plonie efekt heterozji występuje tylko w pierwszym pokoleniu (F₁).

Wymagania pokarmowe

Bardzo dobrze rozwinięty system korzeniowy żyta powoduje nie tylko lepsze pobieranie wody z gleby, ale także większą odporność na przejściowe susze, a przede wszystkim wpływa na zdolność pobierania z gleby trudniej dostępnych składników pokarmowych.

Żyto z plonem 1 t ziarna i odpowiednią ilością słomy przeciętnie pobiera: 22 kg azotu (N), 11 kg fosforu (P₂O₅), 23 kg potasu (K₂O), 5 kg wapnia (CaO), 4 kg magnezu (MgO), 3,5 kg siarki (S) lub w przeliczeniu na SO₃ – 9 kg oraz 5,5 g boru (B), 8,5 g miedzi (Cu), 250 g żelaza (Fe), 120 g manganu (Mn), 0,8 g molibdenu (Mo) i 79 g cynku (Zn). Wykazuje małą wrażliwość na niedobór mikroskładników.

Nawożenie

Żyto nie reaguje dobrze na nawożenie obornikiem, a utrudnione jest wówczas osiadanie gleby i przygotowanie roli pod siew. Jeżeli gleba jest bardzo kwaśna, należy stosować wapno węglanowe na ścierń przedplonu, następnie wymieszać je kultywatorem lub wykonać podorywkę i natychmiast zabronować.

Gdy wsiewana jest w żyto seradela, nie wolno wapnować gleby bezpośrednio przed jego uprawą. W przypadku bardzo niskiej zasobności gleby w magnez zaleca się stosować wapno magnezowe, nawet niewielkie ilości – 300‑600 kg/ha dolomitu.

Dawki nawozów, w zależności od zasobności gleby i przewidywanego plonu, przedstawiono w tabeli.

Zalecane dawki nawozów kompleksowych do przedsiewnego i pogłównego nawożenia żyta w kg/ha*

Nawóz[N:P2O5:K2O:(MgO:SO3)]	Zasobność gleby w fosfor i potas
	bardzo niska i niska		średnia1		wysoka i bardzo wysoka
Przewidywany plon ziarna w t/ha	3,0	4,0	3,5	5,0	4,5	6,0
POLIFOSKA® KRZEMZobacz produkt [6:12:34:(10)]	300	400	230	330	190	250
POLIFOSKA® 5Zobacz produkt [5:15:30:(2:7)]	240	320	190	270	150	200
POLIFOSKA® 6Zobacz produkt [6:20:30:(7)]	180	240	140	200	110	150
POLIFOSKA® 8Zobacz produkt [8:24:24(9)]	150	200	115	165	95	125
POLIDAP®Zobacz produkt [18:46:(5)]  + sól potasowa 60	80 + 90	105 +120	60 +70	87 +100	50 +60	65 +80

Zalecane dawki są bardzo oszczędne (minimalne), ale wysoce efektywne, a stosowanie mniejszego nawożenia powoduje znaczne obniżenie plonów.

Nawożenie fosforem i potasem jest najbardziej efektywne, gdy nawozy są dobrze wymieszane z 10‑20 cm warstwą gleby. Nawozy kompleksowe stosować najlepiej pod orkę siewną lub uprawki przedsiewne. Na lżejszych glebach zawsze pod żyto należy stosować przedsiewnie fosfor i potas, bo lepiej będzie znosiło wiosenne niedobory wody. Jeżeli ze względów organizacyjnych lub finansowych nie zastosowano przedsiewnie całej dawki nawozów kompleksowych, można do 50% dawki stosować pogłównie, jak najwcześniej wiosną, czyli gdy jest możliwość wjechania na pole. Taki podział dawki dotyczy gleb co najmniej średnio zasobnych. Na glebach o niskiej zasobności corocznie dawka fosforu i potasu winna być stosowana przedsiewnie.

Pamiętajmy, że im gleba jest lżejsza, bardziej sucha, tym mniejsza jest dostępność przede wszystkim fosforu, potasu i mikroskładników, a rośliny mają większy problem z ich pobraniem. Tak więc utrzymywanie co najmniej średniej zasobności gleb lżejszych i systematyczne, zbilansowane nawożenie fosforem i potasem jest podstawą dużych i wiernych plonów.

Ważny wybór nawozu. W przypadku zbioru słomy w uprawie „zboże po zbożu” nawóz kompleksowy powinien charakteryzować się szerszym stosunkiem fosforu do potasu (P:K), czyli co najmniej 1:1,5, a więc przemiennie w latach zaleca się stosować nawozy o stosunku P:K-1:1,5 (POLIFOSKA® 6Zobacz produkt) i o szerszym stosunku: POLIFOSKA® KRZEMZobacz produkt (P:K – 1:2,8), POLIFOSKA® 5Zobacz produkt (P:K-1:2).

W przypadku przyorywania słomy (która jest bogatym źródłem potasu) w uprawie „zboże po zbożu” stosowany nawóz kompleksowy powinien charakteryzować się węższym stosunkiem P:K, czyli 1:1 do 1:1,5, to znaczy przemiennie w latach należy stosować nawóz o stosunku P:K-1:1 (POLIFOSKA® 8Zobacz produkt) z nawozami o stosunku P:K-1:1,5 (POLIFOSKA® 6Zobacz produkt). Szczególnie na glebach lżejszych żyto jest bardzo wrażliwe na niedobór potasu, dlatego w nawożeniu żyta najbardziej efektywne są nawozy o stosunku P:K co najmniej 1:1,5.

Nawożenie azotem

W zależności od spodziewanego plonu zaleca się dawkę 50‑90‑130 kg/ha azotu, czyli około 22‑23 kg N na każdą tonę plonu. Przedsiewnie z nawozami wieloskładnikowymi stosuje się 10‑20 kg azotu, a na stanowiskach po zbożach 20‑30 kg N/ha, tylko w formie amonowej lub amidowej. Dostatek azotu amonowego umożliwia dobry rozwój pędu głównego i pierwszych pędów bocznych, decydujących o plonie tego zboża. Nie zaleca się stosować wyższych dawek azotu przedsiewnie oraz azotu saletrzanego, ponieważ nie wpływa on na plon ziarna, a zmniejsza odporność żyta na wymarzanie i może zwiększać podatność na wyprzenie i porażenie przez pleśń śniegową.

Ustalenie wiosennej dawki i terminów stosowania azotu zależy od terminu i gęstości siewu, przebiegu pogody zimą i na przedwiośniu, stanu plantacji oraz gleby na jakiej uprawiane jest żyto. Wysoką efektywność nawożenia azotem i dobry plon uzyskuje się także na glebie lekkiej, ale z co najmniej średnią zasobnością fosforu, a przede wszystkim potasu. O wysokiej efektywności nawożenia oraz możliwościach dobrego plonowania decydują takie zalety żyta jak: mniejsze jednostkowe zużycie wody niż pozostałe zboża i lepsza reakcja na niedobory wody w krytycznych okresach wegetacji. Odpowiednio dobierając formy azotu oraz odpowiednio dzieląc dawkę, stosując we właściwych terminach, żyto odwdzięczy się dobrym plonem także na lekkiej glebie. Azot jest bardzo efektywny, gdy stosowany jest w kilku terminach. Wiosną pod żyto można stosować go 3-krotnie.

Pamiętajmy, że na dobrych plantacjach z reguły żyto wytwarza za dużo późnych pędów bocznych (nadmierne zagęszczenie), które im wcześniej ulegną redukcji, to tym lepiej dla przyszłych plonów. Na dobrych, wyrośniętych plantacjach, przy wysokiej zasobności gleby w azot mineralny, nie ma potrzeby zbyt wcześnie stosować startowej dawki azotu. Na słabszych plantacjach, czyli zbyt późno sianych, zbyt słabo rozwiniętych jesienią wskutek suszy, albo bardzo wyrośniętych (zużyte zapasy N) wskazane jest wczesnowiosenne startowe nawożenie azotem. Żyto bardzo wcześnie rozpoczyna wegetację i już w marcu pobiera bardzo duże ilości składników pokarmowych, często większe jak w okresie strzelania w źdźbło. Pierwsza dawka azotu może być bardzo mała, bo 30‑50 kg N/ha. Na glebach słabych najlepszą formą azotu pod żyto jest azot amonowy i amidowy, czyli mocznik lub RSM. Ponieważ wskazane jest w tym okresie dostarczyć także siarkę, więc zaleca się także Saletrosan oraz RSMS. Na glebach średnich i cięższych, szczególnie na słabych plantacjach wskazane jest stosowanie saletry amonowej.

Na dobrych plantacjach, gdzie istnieje konieczność opóźnienia dawki startowej, aby zredukować nadmiar najmłodszych pędów, wskazane jest stosowanie dawki startowej łącznie z drugą dawką w fazie 1. -2.  kolanka (31‑32). Trzecia dawka powinna być stosowana w fazie liścia flagowego (47‑49). Na glebach lżejszych często w tym okresie brakuje już wody, więc w takich warunkach należy tę trzecią dawkę połączyć z drugą dawką. Tak połączona dawka będzie na tyle wysoka, że stosując ją w formie saletry amonowej spowoduje nadmierne wybujanie żyta, redukcji ulegnie system korzeniowy, a więc wzrasta ryzyko wylegania i zmniejsza się odporność na suszę. Skumulowane nawożenie azotem na lekkiej glebie, gdzie w późniejszym okresie najczęściej będzie susza, wykonuje się z zastosowaniem mocznika lub RSM. Wybór amidowej formy azotu na lekkich glebach, przy wiosennym deficycie wilgoci już wielokrotnie zweryfikowała praktyka. Na glebach cięższych, wilgotnych można kilkakrotnie stosować saletrę amonową, ale na takiej glebie z reguły żyta nie uprawia się.

Dzielenie dawki azotu na 3 terminy powoduje potencjalnie większy i jakościowo lepszy plon oraz zmniejsza ryzyko wylegania. Ryzyko wylegania zawsze zmniejsza stosowanie amonowej i amidowej (mocznik) formy azotu.

Przykładowe dawki nawozów azotowych do nawożenia żyta ozimego w kg/ha*

Dokarmianie dolistne

Dokarmianie dolistne mocznikiem można stosować przy wykonywaniu praktycznie wszystkich zabiegów ochrony żyta (na choroby grzybowe i szkodniki), gdy dozwolone jest mieszanie pestycydu z mocznikiem. Celem poprawy stanu zdrowotnego i odporności zimowej żyta zaleca się pierwsze dokarmianie wykonać już jesienne (od fazy 5.liścia) 5% roztworem siarczanu magnezu z dodatkiem około 70‑100 g/ha manganu, miedzi i 50 g boru.

Wiosną natomiast najlepiej wykonać co najmniej dwukrotne dokarmianie zbóż. Pierwszy oprysk należy wykonać wczesną wiosną, z chwilą ruszania wegetacji (15% roztwór mocznika i 5% siarczan magnezu + nawóz z miedzią, manganem, molibdenem i borem), a drugi oprysk w końcu fazy strzelania w źdźbło, stosując 5‑6% roztwór mocznika + nawóz dolistny z manganem i borem. Koniec fazy krzewienia lub początek strzelania w źdźbło to najważniejszy termin stosowania większości mikroskładników, które mają duży wpływ na przemiany azotu w roślinie i jakość ziarna.

Przyorując słomę żyta, pozostaje w glebie średnio na każdą 1 tonę ziarna 7 kg azotu (N), 3,5 kg fosforu (P₂O₅) i 17 kg potasu (K₂O), czyli przy plonie 4 t ziarna, z przyoraną słomą wprowadza się do gleby średnio: 28 kg azotu, 14 kg fosforu i 68 kg potasu.

Przyorując słomę, by przyspieszyć jej rozkład w glebie, należy stosować 6‑8 kg azotu na 1 tonę słomy, czyli 34‑45 kg N/ha, a więc najlepiej około 80‑100 kg mocznika lub 120‑160 kg/ha RSM 28. RSM stosować szczególnie wówczas, gdy ponownie uprawiane żyto lub inna roślina ozima.

Wpływ nawożenia na jakość

Prawidłowe nawożenie fosforem i potasem zwiększa odporność żyta na choroby, mróz, niedobory wody i wyleganie. Decyduje także o lepszym wypełnieniu ziarna i równomiernym dojrzewaniu. Największy wpływ w zdrowej i odpornej roślinie na zwiększenie masy plonu oraz zawartości białka ma nawożenie azotem. Właściwości przemiałowe i wypiekowe ziarna żyta zależą nie tyle od poziomu nawożenia azotem, co od warunków pogodowych.